سهراب سپهری؛ انسان چند ساحتی

سهراب سپهری، شاعر و نقاش متولد ۱۵ مهر ماه ۱۳۰۷ در کاشان را می‎توان از پر خواننده‎ترین شاعران نیمایی دانست که داشتن زبانی ساده باعث جذب دوست داران شعرش می‎گردد. سپهری شعری انسانی سرود که به نکوهش از خود بیگانگی انسان در بستر دنیای ماشینی پرداخته که در قالب زبان ویژه‌ی او متجلی شده‌اند.

 

 

 

سهراب در درون انسان‎ها سیر می‎کرد و از دغدغه‎های جهانی آدمی سخن می‎گفت:

حکایت کن از بمب‎هایی که من خواب بودم و افتاد

حکایت کن از گونه‎هایی که من خواب بودم و تر شد

بگو چند مرغابی از روی دریا پریدند ...

شعرهای سپهری از پیوستگی فضا و وحدت فکری برخوردارند. سهراب سپهری نوعی وزن را هم‎چون موسیقی درون شعر به کار گرفته است و در جست و جوی قلمروی بکر برای تفکر و بیان است. حضور وزن‎های مختلف در کنار یکدیگر، موسیقی عارفانه‎ای را پدید آورده که با حساسیت‎های زبانی قابل تحقق است. صنعت تشخیص در شعر سپهری کاربردی غیر مصنوع دارد و دل‎نشینی شعر او به صنعت تشخیص بر می‎گردد.

به طور کلی مهم‎ترین ویژگی‎های زبانی شعرهای سپهری را می‎توان به سه گروه طبقه‎بندی کرد. این سه ویژگی عبارتند از: ۱- تصویر پردازی ۲- طبیعت گرایی ۳- حس آمیزی.

تصویر پردازی در شعرهای سپهری از طریق استفاده از عناصر تصویر سازی مثل تشبیه و استعاره صورت پذیرفته است:

به سراغ من اگر می آیید

نرم و آهسته بیایید

مبادا که ترک بر دارد

چینی نازک تنهایی من

 

هم چنین سهراب شاعری است طبیعت گرا:

فرصت سبز حیات

به هوای خنک کوهستان می پیوست

سایه ها بر می گشت

و هنوز در سر راه نسیم

پونه هایی که تکان می خورد

جذبه هایی که به هم می ریخت

حس آمیزی، ویژگی دیگر شعر سپهری است:

و رفت تا لب هیچ

و پشت حوصله نورها دراز کشید

و هیچ فکر نکرد

که ما میان پریشانی تلفظ درها

برای خوردن یک سیب

چقدر تنها ماندیم.

هشت کتاب سپهری شامل شش مجموعه شعر «مرگ رنگ»، «زندگی خواب‎ها»، «آوار آفتاب»، «شرق اندوه»، «حجم سبز» و «ما هیچ ما نگاه» و دو شعر بلند صدای پای آب و مسافر است.

نخستین مجموعه‎ی شعر سهراب سپهری که غزلیات و مثنوی‎های او را در بر می‎گیرد «آرامگاه عشق» نام دارد. این کتاب در سال ۱۳۲۶ به چاپ رسیده است. «مرگ رنگ»، نخستین دفتر شعر نیمایی سپهری است که آن را در سال ۱۳۳۰ در ۷۲ صفحه منتشر کرده است. محتوای آثار در این دفتر به تلاش انسان باز می‎گردد. آن چیزی که در این مجموعه قابل اعتناست، جست و جوی شاعر و نگاه کنجکاوانه‎ی اوست.

دومین مجموعه‎ی شعر نوی سپهری با نام «زندگی خواب‎ها» در سال ۱۳۳۲ منتشر شد. این دفتر برای سپهری مرحله‎ی گذار ناگریز است. سومین مجموعه‎ی شعر نیمایی او، «آوار آفتاب» نام دارد که در سال ۱۳۴۰ به چاپ رسیده است. در این دفتر، سپهری که پنجره‎های ذهنش را باز گذاشته، بوی طبیعت به مشامش می‎رسد.

چهارمین دفتر شعر نیمایی سهراب نیز در سال ۱۳۴۰ منتشر شده است و نفوذ ذهن و زبان سپهری را می‎نمایاند. سهراب در «شرق اندوه» به ایجاز در بیان رسیده است که می‎تواند نشان دهنده‎ی نفوذ هایکو در شعر او باشد. سال ۱۳۴۴ منظومه‎ی صدای پای آب منتشر شد. در این منظومه، زندگی مهم‎ترین مساله‎ی سپهری است: زندگی از ابتدا تا امروز.

سال ۱۳۴۵ وی دومین مجموعه‎ی بلندش را با نام مسافر به چاپ سپرد. شاعر در این منظومه با خود به گفت و گو می‎نشیند و در می‎یابد که آدمی مدام در حال گشت و گذار و عبور است. دفتر حجم سبز در سال ۱۳۴۶ به چاپ رسید.

سپهری در این دفتر خالق سطرهایی است که به زبان مردم جاری است. «ما هیچ ما نگاه» آخرین مجموعه‎ی شعر سهراب سپهری است که مضامین شهودی عرفانی را شامل می‎شود.

سهراب سپهری شخصیتی چند ساحتی داشت. علاقه‎مندان به نقاشی‎های سپهری می‎توانند شاهد درون نگری‎هایی این هنرمند در عرصه‎ی هنرهای تجسمی باشند.

 

نقاشی‎های سپهری مصداقی از شعر هایکو است که خصلت ترکیب‎بندی آزاد را دارد. همان طور که این نوع شعر در ژرف ساخت خود به کلیت معنا و مفهوم می‎رسد، نقاشی‎های سپهری هم از راه ادراک حسی و نوعی زیبایی شناسی ذهنی معنا می‎یابند.

روند شکل گیری نقاشی سهراب به سه مرحله تقسیم می شود:

دوره ی اول که از سال ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۰ مصادف است با زمانی که سپهری در دانشکده هنرهای زیبا در تهران مشغول به تحصیل می‎شود. آثار او فیگوراتیو هستند و طبیعت‎گرایی در اولین آثار نقاشی رنگ و روغن سهراب سپهری، نمود بارزی داشته است.

دوره ی دوم ۱۳۳۹ - ۱۳۳۰ زمانی است که سهراب برای ادامه‎ی تحصیل به پاریس می‎رود. سپهری در این دوره آثاری می‎آفریند که خصوصیت اصلی آن هندسی بودن سطوح منظم رنگی با دور گیری منظم، فضای محدود و پرسپکتیو کم است که فرم غالب این آثار، مربع است. مربع‎هایی که در بعضی جاها روی یکدیگر را می‎پوشانند و در جاهایی از زیر یکدیگر دیده می‎شوند. رنگ های آثار سپهری در این دوره، رنگ‎هایی آرام و ملایمند که بیش تر دامنه ی رنگ‎های آبی و قهوه‎ای هستند.

دوره‎ی سوم از سال ۱۳۵۹ - ۱۳۳۹ است. سپهری در سال ۱۳۴۰ با برپایی نمایشگاهی در تالار رضا عباسی تهران، خود را به عنوان هنرمندی صاحب سبک به جامعه‎ی هنری ایران می‎شناساند. در این دوره آب مرکب‎های سپهری، با حرکت آزاد و شتابان قلم مو بر صفحه‎ی کاغذ شکل می گیرند.

فهرست منابع:

حقوقی، محمد (۱۳۸۸)؛ شعر سهراب سپهری از آغاز تا امروز، انتشارات نگاه، تهران.

شمیسا، سیروس (۱۳۸۲)؛ نگاهی به سپهری، صدای معاصر، تهران

عابدی، کامیار (۱۳۸۷)؛ دو رساله درباره سهراب سپهری، بازتاب نگار - کتاب نادر، تهران.

گلستان، لیلی (۱۳۸۳)؛ سهراب سپهری: شاعر - نقاش، انتشارات امیر کبیر، تهران.