هنر معاصر اسلامی در حاشیه سعودی، جایگاه فرم و محتوای هنر اسلامی در هنر معاصر عربستان

مناقشات میان اندیشمندان و نویسندگان پیرامون چیستی هنر اسلامی از بدو خلق این هنر همیشه بحث برانگیز بوده و هست؛ در مقابل نظر عده‌ای که اصلاً قائل به وجود هنر اسلامی نیستند، عده‌ای هنر اسلامی را هنری می‌دانند که در جغرافیای سرزمین‌های اسلامی اتفاق افتاده و نظرشان بیشتر معطوف به معماری و صنایع مستظرفه‌ای است که رنگ و بوی تاریخ از آن به مشام می‌رسد. معضل چنین تفکری آنجا بالا می‌گیرد که هنر اسلامی با رویارویی گرایش‌های تفکری و رفتاری دوره معاصر همچون مدرنیسم و پست مدرنیسم چگونه می‌تواند به حیات خود ادامه دهد؟ آیا ادامه همه آنچه که از هنر اسلامی تاریخی می‌شناسیم اگر امروز اجرا شود می‌توان آن را هنر اسلامی معاصر اطلاق کرد و یا اگر هنرمندی مسلمان، آموزه‌ای از دین اسلام را به واسطه هنرهای جدید – به فرض مثال هنر چیدمان - به منصه ظهور رساند، آنگاه می‌توان گفت که هنر معاصر اسلامی خلق کرده است؟

---

این‌ها پرسش‌هایی است که سنت‌گرایان آن‌ را در نطفه خفه کرده و مجال زایش پاسخی برای آن نمی‌دهند و از طرفی محافل آکادمیک کشور نیز به دلیل عدم جنبش ترجمه در عصر حاضر و برای مصون ماندن از حجمه سنت‌گرایان، نه تنها با این مباحث آشنا نیستند بلکه میلی به بازاندیشی تفکرات محافظه‌کارانه خود ندارند.

 

در این راستا بررسی هنرمندان و آثار هنری کشورعربستان – جایی که اسلام از آنجا آغاز شد - شاید به بازگشایی بحث هنر اسلامی در دوره معاصر یاری‌رسان باشد. به همین منظور معرفی یکی از هنرمندان تأثیرگذار در مهد اسلام، خالی از لطف نیست.

 

«احمد ماطر»[1] متولد 1979، پزشک و هنرمند عربستانی و بنیانگذار دهکده هنر «المفتاح»[2] در شهر ابها[3] و نهاد هنری «مرز عربی»[4] در سال 2003 در عربستان سعودی است. طبق آنچه که در سایت رسمی نهاد «مرز عربی» منتشر شده، این نهاد تا کنون توانسته با انتشار بیش از پنجاه هزار جلد کتاب و کاتالوگ و برگزاری نمایشگاه‌های مختلف و جذب سیصد هزار بازدیدکننده از این نمایشگاه‌ها و برنامه ارتباطی ویژه، به بیش از ده میلیون نفر مخاطب در سراسر جهان دست یابد (وبگاه نهاد مرز عربی: 2017). وی به عنوان عکاس منظره و رهبر گروهی از هنرمندان جوان به نام «ابن اثیر» و همچنین چهره شاخص یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های تلفن همراه منطقه شناخته شده است. آثار او در قالب عکاسی، خطاطی، نقاشی، چیدمان، هنر اجرا و ویدئو اجرا می‌شود و از لحاظ موضوع به بررسی روایات و زیبایی‌شناسی فرهنگ اسلامی در عصر جهانی شدن، تحول و مصرف در لایه های پنهان زندگی معاصر عربستان می‌پردازد.

 

در یکی از چیدمان‌های ماطر با عنوان «مغناطیسم»، کعبه و مراسم حج با قابلیت آهن‌ربا و براده‌های آهن بازنمایی شده است. (تصویر 1) او در خلق این اثر به روایات اسلامی از خلق کعبه به عنوان مرکز زمین و خانه خدا، طواف مسلمانان به دور کعبه، نیروهای جاذبه و دافعه کهکشانی، جاذبه و دافعه معنوی و نیروی عشق که باعث چنین جاذبه و دافعه‌ای می‌شود، توجه داشته است.

 

 

اثر دیگر وی با نام «گاو زرد» که در قالب هنر اجرا[5] و نهایتاً با تکنیک سیلک چاپ شد، اشاره به ماجرای حضرت موسی(ع) و ذبح گاو در سوره بقره دارد.[6] (تصویر 2) در آیات مزبور، خداوند رنگ گاو را زردی روشن که در بیننده موجبات شادی فراهم می‌کند، توصیف کرده و بر این اساس، احمد ماطر گاوی را با همین نوع رنگ زرد، رنگ‌آمیزی کرده است.

 

تعدادی از آثار ماطر نیز انتقادی است به ساخت و سازهای بی‌رویه در اطراف مسجدالحرام و اینکه مکه در حال تبدیل شدن به یک فضای عمومی است و مستغلات شخصی در آن جایگاهی ندارد. در نقدی می‌نویسد: توسعه حجیم فضای عمومی و ایجاد هتل‌هایی مشرف به مسجدالحرام می‌تواند برای زائران شبی سه هزار دلار هزینه در برداشته باشد. وی با این رویکرد، اقدام به عکاسی و تهیه ویدئوهای انتقادی کرده است و این‌گونه ساخت و سازها در شهر مکه را به تصویر می‌کشد (تصویر 3)[7] و جالب اینجاست که با وجود رویکردهای بسته سیاسی - اجتماعی حکومت عربستان، توانسته آثار انتقادی‌اش را به نمایش بگذارد.

 

با رصد فعالیت‌های هنری در عربستانِ معاصر، چنین برمی‌آید که هنر اسلامی چه در قالب فرم و چه در قالب محتوای اسلامی، به خوبی توانسته است جای خود را در میان هنرمندان این کشور باز کند و به دلیل حمایت‌های مالی و ارتباطات برون مرزی با هنرمندان دیگر نقاط جهان و وام‌گیری از جنبش‌های هنری جاری، رویدادهای جالبی را رقم بزند.

 

---

* عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان

 

زیرنویس تصاویر:

تصویر1- «مغناطیسم»، 226*282*6 سانتی‌متر، 2012.

تصویر ‏2- «گاو زرد» 2007.

 

منابع و مآخذ:

www.ahmedmater.com

www.edgeofarabia.com

 

[1] - Ahmed Mater

[2] - بخشی از مرکز فرهنگی ملک فهد.

[3] - Abha )Arabic: أبها‎ Abhā(

[4] - Edge of Arabia

[5] - ویدئو این اثر در سایت احمد ماطر قابل مشاهده است.

[6] - آیات 67 الی 74 سوره بقره

[7] - www.ahmedmater.com