پراکندگی هنری فراسوی مرزها، مروری بر هنر و هنرمندان تجسمی معاصر کشور کویت

 

هنر یک کشور ارتباط مستقیم با منطقه جغرافیایی و زندگی مردم آن دارد. هنر یک کشور می‌تواند حاصل تمامی خصوصیات و مشخصات و آیینۀ واقعی و حقیقی آن کشور و جامعه‌اش باشد. «کویت» کشوری کوچک در منطقه خاورمیانه است که در منتهی علیه خلیج فارس قرار دارد. عراق و عربستان سعودی همسایگان زمینی آن بوده و با ایران نیز از راه آبی هم‌مرز است. بخش وسیعی از جمعیت کویت را مهاجران ایرانی (بیشتر از خوزستان) و یا اعراب عربستان و عراق تشکیل می‌دهند. پس از تولید تجاری نفت نیز مهاجران بیشتری از اطراف جذب آن شده‌اند؛ اغلب آنها مردم مصر، سوریه، فلسطین، هند و دیگر کشورها هستند که در مجموع تحت قالب و چتر فرهنگ عربی اسلامی خلیجی، مجموعه‌ای چند ملیتی خاص خود را به وجود آورده‌اند. در این منطقه، موسیقی و هنرهای دستی یا صنایع که به نوعی از منطقه بوشهر ایران الهام گرفته و با ترکیبی گاه آفریقایی شکل خاص خود را پیدا کرده است. گوناگونی ملیت‌ها و مذاهب و همزیستی لیبرال‌گونه و مسالمت‌آمیز را می‌توان از بهترین مشخصه‌های فرهنگی این کشور دانست. پس از استقلال و صدور تجاری نفت، این کشور وارد مرحلۀ تازه‌ای از زندگی نوین شد که همراه بود با ساخت و سازهای مدرن امروزی، که اغلب توسط آرشیتکت‌های معروف دنیا ساخته شد و معمولاً با معماری محلی آن که بیشتر نشأت گرفته از معماری بوشهر یا خوزستان ایران است تناسبی نداشته و به کلی متفاوت و حتی گاه متضاد است

---

 

اولین برج مدرن و بنای یادبود کویت در سال 1971 توسط معمار دانمارکی طراحی و ساخته شد؛ بنای مجلس کویت نیز با طراحی «مکس والت»[1] (1982) هنر معماری وارداتی غرب را وارد زندگی مردم و آن را به سوی دیگری رهنمود می‌کرد. وزارت فرهنگ و موسسات دولتی با تأسیس گالری‌ها و مراکز فرهنگی و حمایت‌های مالی از قبیل خرید آثار از هنرمندان محلی یا کمک به برگزاری و نمایش آثار هنرمندان کویتی در مناطق مختلف و یا دعوت از هنرمندان از اقصی نقاط دنیا تلاش مفیدی برای آشناسازی جامعه و جوانان این کشور با انواع هنرهای روز دنیا کرده‌اند. البته به دلیل زبان عربی و تسلط فرهنگ اسلامی، کشورهای مصر، سوریه و عراق بیشترین تأثیر را در هنر کویت داشته‌اند. بیشترین فارغ‌التحصیلان هنر از مدارس مصر هستند و به دلیل کمک‌های مالی دولتی و بورسیه‌های تحصیلی این هنرآموختگان برای کار به کویت برمی‌گردند.

 

 

گالری‌های خصوصی که اغلب توسط تحصیلکرده‌های خارج از کویت یا تجار تأسیس شده‌اند از جدی‌ترین و تأثیرگذارترین مراکز در اشاعه هنر معاصر کویت هستند. گالری‌های خصوصی اغلب با نمایش آثار هنرمندان خارج از کویت، در جهت شناخت بهتر هنر معاصر دنیا، به مردم کشور کمک فراوان کرده‌اند. از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین گالری‌های خصوصی کویت می‌توان به «سلطان گالری»[2] اشاره کرد که توسط خواهر و برادری بنام‌های «قاضی سلطان»[3] و «نجاه سلطان»[4] در سال 1969 تأسیس شد. قاضی سلطان که تحصیلات مهندسی‌اش را در دانشگاه هاروارد به پایان رسانده بود، نقش مؤثری در هنر معاصر و معماری داشت و تا به امروز گالری سلطان، در مکانی دیگر توسط فریده سلطان به فعالیت حرفه‌ای معاصر مشغول بوده و اغلب نمایشگاه‌هایی از سراسر دنیا، در زمینه های ویدئو آرت، مجسمه، عکاسی و پروژه‌های تجسمی برگزار می‌کند. گالری «بوشهری»[5] توسط هنرمند مجسمه‌ساز، «جواد بوشهری»[6] در تاریخ 1982 در شهر سالمیه افتتاح و شروع به کار کرد. او که اصالتاً ایرانی است، تحصیلات خود را در زمینه مهندسی ساختمان در آمریکا به پایان رساند و  از جدی‌ترین هنرمندان معاصر مجسمه‌ساز کویت محسوب می‌شود و اغلب با حمایت از هنرمندان محلی و منطقه‌ای، تلاش به بهبودی روند هنر معاصر کویت دارد.

 

گالری «دارالفنون» در سال 1994 در بنای قدیمی ساختمان بهبهانی، در شهر کویت افتتاح و مبنای نمایش آثار را هنر معاصر منطقه اعلام کرد و تا به امروز یکی از جدی‌ترین مکان‌های ارائه جدیدترین آثار هنر معاصر منطقه محسوب می‌شود که توسط خانمی اصالتاً از کشور ارمنستان و لبنانی تبار به شراکت با «شیخه حسا الصباح» اداره می‌شود. گالری «الفَنار»[7] و «گالري كوچك دوست»[8]، دو گالری واقع در شهر سالميه كويت بودند که هر دو دیوار به دیوار هم در طبقه اول یک مجتمع تجاری قرار داشتند و يكي از بزرگ‌ترين گالري‌هاي خصوصي كويت در بین سال‌هاي ٢٠٠٠ تا ٢٠٠٨ به شمار می‌رفتند. تمركز اصلي این گالری‌ها بر روي نمايش آثار هنر معاصر اروپا و كانادا و ايران بود و مركزی برای هنرمندان نسل جوان آن دوران تلقی می‌شد. «رضا دوست» علاوه بر مالکیت شخصی خود یعنی «گالري كوچك دوست»، مدیریت گالري «الفنار» که متعلق به شركت «تَمدين» بود را نیز بر عهده داشت. شايد بتوان گفت براي اولين بار در كويت در این گالری، ويديو‌آرت به نمايش درآمد. نمايش آثار ميكس‌ميديا، نقاشي، مجسمه‌سازي و برگزاري جلسات بحث و گفتگو از دیگر زمينه‌هاي فعالیت این گالری‌ها به حساب می‌آمد. پس از آن، گالری «فا»[9] که امروزه به «HUB» تغییر نام داده و همچنین گالری‌های «بیکار»[10] و «کپ»[11] و سایر گالری‌هایی که در حال حاضر و در مجموع تعداد آنها به حدود سی گالری کوچک و بزرگ می‌رسد، در کویت مشغول به کار هستند.

 

اما باید گفت، به دلیل نبود مؤسسه یا دانشگاه هنری در کویت، تا امروز هیچ جریان جدی مشخص و متمرکز هنری در این کشور شکل نگرفته است؛ از طرفی پیشکسوتان و هنرمندان کویت نیز، نقش چندان پررنگی در آموزش نیروهای جوان ندارند.

 

 

سالن نمایش اپرا یا مرکز فرهنگی «شیخ جابر آل احمد»[12]، تازه‌ترین پروژه فرهنگی کویت بوده که ساختمان آن با الهام از حجم‌های هندسی و اشکال دکوراتیو (تزیینی) هنر اسلامی، طراحی و دیزاین شده و یکی از بزرگ‌ترین ساختمان‌های فرهنگی کل منطقه محسوب می‌شود که تأثیر زیادی در ارائه هنر موسیقی و تئاتر خواهد داشت. در سال 2003، یک بنای قدیمی در کویت بازسازی و تغییر کاربردی داده شد و «موزۀ هنرهای مدرن کویت»[13] در آنجا افتتاح گردید. این بنا دارای فضایی برای نمایش دائمی آثار هنر معاصر کویت و آثار بین المللی است و فضایی کوچک‌تر برای نمایشگاه‌های منتخب از هنر معاصر منطقه و بین‌المللی دارد؛ اما در عمل به نوعی نقش بسیار کمرنگی در هنر معاصر کویت دارا است و بیشتر به نقش نگهداری آثار بسنده کرده و در مقایسه با مراکز خصوصی مثل «کپ» به مراتب جایگاه پایین‌تری در ارائه هنر معاصر دارد. «مرکز هنر معاصر کپ»[14]، متعلق به یک تاجر ثروتمند فلسطینی‌الاصل است که نقشی بیش از یک گالری ایفا می‌کند. این مرکز با فضای گسترده، بزرگ و مدرن، به همراه کتابخانه، سینما و دارای بودجۀ کافی برای اجرای خوب انواع هنرهای تجسمی از جمله نقاشی، مجسمه، عکاسی، مولتی میدیا و ویدئوآرت است. اغلب با بودجه خود گالری، از هنرمندان اقصی نقاط دنیا دعوت می‌شود. این مکان تأثیر بسزایی در بهبود نگرش به هنر معاصر ایفا کرده است.

 

 

در این قسمت به منظور معرفی و شناخت بیشتر هنر معاصر کشور کویت، تعدادی از هنرمندان شاخص معاصر این کشور انتخاب شده و به صورت اجمالی معرفی می‌گردند.

 

• «جعفر اصلاح»[15]، متولد 1959 است و در سال 1970 از دانشگاه کالیفرنیا فارغ‌التحصیل شد. وی هنرمند نقاش، عکاس، مجسمه ساز و چاپگر است که اغلب خارج از کویت زندگی می‌کند. آثار او به نوعی با الهام از هنرمند فرانسوی « هنری ماتیس» و با رنگ‌هایی متأثر از منطقه خلیج‌فارس و صحرا و همچنین به نوعی مینیمالیسم شناخته می‌شوند. همچنین پروژه‌های موفقی در فضاهای شهری کویت و تجارب ارزشمندی در کشورهای ایتالیا و اسپانیا در کارنامه‌اش دارد. او به نوعی مینیمالیسم و ساده‌گرایی در کارش گرایش دارد و مجسمه و بناهای یادبود شهری از او زینت‌بخش شهر کویت شده است.
• «سامی محمد»[16]، متولد 1943، نقاش و مجسمه‌ساز است که تحصیلات خود را در قاهرۀ مصر شروع و در امریکا به پایان رساند. در آثار نقاشی وی تلاش‌هایی تجریدی با استفاده از اِلمان‌های عربی مشاهده می‌شود. آثار او فیگوراتیو همراه با نوعی فضای سورئال اکسپرسیونیستی است و اغلب آنها را از جنس برنز و در سایزهای بزرگ یا اندازه طبیعی انسانی اجرا می‌کند.
• «ثُریا البَقصمی»[17]، متولد 1952، نویسنده، نقاش، تصویرگر و هنرمند چاپ دستی است که تحصیلات خود را در روسیه به پایان رسانده و بسیار فعال و پرکار است. آثار او بیشتر در زمینه هنر فیگوراتیو و تلفیق آن با عناصر تزیینی با رنگ‌های درخشان است. به جرأت می‌توان او را فعال‌ترین زن هنرمند کویت معرفی کرد. او تحصیلات هنری‌اش را در قاهره آغاز و در مسکو به پایان رساند. نقاشی‌های او فیگوراتیو و ترکیبی از فرم‌های هندسی اسلامی و تزیینی است. جرأت و قدرت طراحی و رنگ‌آمیزی درخشان او بسیار متمایز و راحتی او در کار قابل تحسین است. او که با یک دیپلمات کویتی، نویسنده و شاعر ازدواج کرد و تا کنون در نقاز مختلفی از دنیا کار و زندگی کرده و دو دختر هنرمند جوان نیز دارد.

 

• «منیره القدیری»[18]، دختر جوان ثریا البقصمی، متولد ١٩٨٣ در سنگال است که تحصیلات خود را در ژاپن و بعداً در آمریکا تکمیل کرده است و هم اکنون در آمستردام هلند مشغول به کار و زندگی است. او که یکی از جدی‌ترین هنرمندان جوان کویت محسوب می‌شود. اولین دستمایه‌های کارش را با الهام از کاراکترهای انیمیشن کارتنی ژاپنی خلق کرد و در توکیو نمایشگاه مولتی‌میدیا خود را با همین مضمون برگزار کرده و نمایشگاه‌های متعددی نیز در نیویورک و نقاط مختلف دنیا داشته است. او که به عنوان هنرمند مولتی میدیا، کانسپچوآل‌آرت و ویدئوآرت شناخته می‌شود، توجهی دوباره به عناصر تصویری مردمی در فرهنگ کویت دارد و در ترکیب عناصر و بازی با آنها و به وجود آوردن اشیاء جدید به نوعی پاپ‌آرت گرایش دارد.

 

• «فاطمه القدیری»[19] متولد 1981، دختر ثریا البقصمی، تحصیلکرده آمریکا و یکی از درخشان‌ترین هنرمندان جوان کویت در زمینه مولتی میدیا، کانسپچوآل‌آرت و ویدئو‌آرت است و هم اکنون در بروکلین نیویورک کار و زندگی می‌کند.
• «جواد بوشهری»: معمار، نقاش و مجسمه ساز است. آثار او به طور معمول فیگوراتیوهای مینیمال شده و از جنس چوب هستند که اغلب فیگور زن و ترکیب فیگور با فضا، مشغولیات ذهنی او به حساب می‌آیند.
• «غاده الکَندَری»[20]، متولد 1969 در هندوستان است و در یک خانوادۀ دیپلمات بزرگ شده است. او تحصیلات هنری‌اش را ابتدا در مصر آغاز و در نیویورک به پایان رسانده و سپس به کویت بازمی‌گردد تا داستان زندگی خود را تصویر کند. او همچنین تحصیلات و تجارب مختلف هنری خود را در کشورهایی از جمله الجزایر و اسپانیا و مصر و آمریکا گذرانده است و یکی از شاخص‌ترین هنرمندان زن جوان کویت به حساب می‌آید که موضوع نقاشی‌هایش خیلی متنوع نیست و اغلب، زنان یا شخص خودش را سوژه اصلی کارهایش قرار می‌دهد. به نوعی می‌توان گفت او تصویرگر خود و موضوعات اجتماعی زنان است و در تمام آثارش نوعی مینیمال نیواکسپرسیونیست با ترکیب‌های پاپ‌آرت مشاهده می‌شود. او با شیوۀ ساده‌سازی رنگ‌های درخشان و تخت با خطوط محیطی، بدون شک یکی از نقاشان پرقدرت کویت است.
• «محمد قمبر»[21]، متولد 1950 کویت، هنرمند نقاش و مجسمه ساز است که تحصیلات خود را در زمینه هنر در قاهره، مصر و سپس در واشنگتن آمریکا به پایان رساند. او برنده جوایز بین المللی مانند مونت کارلو[22] است. آثار نقاشی و مجسمه و نقش برجستۀ او همگی ترکیبی از فرم‌های تجریدی و گاه تزیینی است. از خط عربی و شیوۀ اکسپرسیونیستی درنحوۀ رنگ‌گذاری استفاده می‌کند. همچنین به کارگیری عناصر نمادین از فرم انسان، زن و نقوش سنتی عربی فارسی و گاه هندسی در آثارش نماهای خاصی ایجاد می‌کند.
• «عبدالرسول سلمان»[23]، تحصیلات خودش را در زمینه هنر در قاهرۀ مصر به پایان رساند و مدت‌ زمان طولانی است که سمت ریاست انجمن نقاشان کویت را بر عهده دارد. وی در کارنامه هنری خود دوران بسیار متفاوتی از طبیعت‌گرایی تا آثار تجریدی فیگوراتیو را تجربه کرده است. انجمن نقاشان کویت، نقش پررنگ‌تری در تعلیم نسل جوان‌تر و برگزاری نمایشگاه از آثارشان را دارد؛ ولی به دلیل گرایش سنت‌گرایانه، اغلب رویکری کُند داشته و صرفاً دنباله‌روی تکنیک‌های نقاشی بوده و بسیار دور از هنر معاصر دنیا و هنر ترکیبی است.
• «امیرا بِهبهانی»[24]، متولد 1964 در کویت است و هنر را به طور تجربی از دو دهۀ پیش تاکنون دنبال می‌کند. او از فعالان حقوق زنان است و به طور مستمر پیگیر نقاشی به شیوۀ شخصی خودش است که ترکیبی از فیگورهای زنان سنتی با نوعی ساده نگاری مینیمالیسم، ترکیب نقاشی و طراحی است.
• «شروق امین»[25]، هنرمند زن متولد 1967 در کویت است. او نقاش و شاعری است که تحصیلات خودش را در زمینه ادبیات و فلسفه در کویت آغاز و در آمریکا به پایان رساند. موضوع اصلی کار او، انسان معاصر، زن و ناهنجاری‌های اجتماعی است. او با استفاده از کولاژ، چاپ و ترکیب آن با نقاشی، در واقع نوعی نگرش پاپ‌آرت دارد. اولین نمایشگاهی که در کویت توسط پلیس بسته شد و اجازۀ نمایش آثار داده نشد، نمایشگاه آثار او بود که به بهانه هنجارشکنی و استفاده از تصاویر ممنوعه، این کار صورت گرفت و بحث داغ و نظرات در مورد آزادی بیان را به صورت گسترده ایجاد کرد.

 

• «فرید عبدال»[26]، متولد 1957 و مهندس معمار، نقاش، خوشنویس و مدرس دانشگاه کویت در رشته معماری است. او با شیوه‌ای کاملاً متفاوت و نگرشی غیرسنتی و نقاشانه به خط گرایش دارد. وی با بهره‌گیری از فرم کلمات و استفاده از حرکت‌های آزاد و بی‌معنی ساختن کلمات در کارهایش، شناخته می‌شود.
• «رضا سالم»[27]، متولد 1957 در کویت است. او هنرمند برجسته‌ای در رشته عکاسی است. ثبت تصویر هنرمندان کویت و فضاهای شهری اجتماعی و انسان و همچنین طبیعت موضوع اصلی آثار اوست. وی همچنین هنرمند برگزیده المپیک آسیایی بوده و نمایشگاه‌های متعددی از آثارش در نقاط مختلف دنیا برگزار شده است
• «عیسی سَقر»[28]، (1940 تا 2000) هنرمند مجسمه‌ساز، از جمله معدود هنرمندان کویت است که به فیگورهای در حال اجرای موزیک محلی کویتی- عربی و زنان روستایی توجه داشت و به نوعی دفورماسیون شکل و ترکیب اجسام با فضا بسیار موفق بود. آثارش در سایزهای متوسط و کوچک از چوب یا برونز اجرا شده و از هنرمندان اولیه مجسمه‌ساز در کویت بوده که به نوعی در نسل‌های بعد از خود تأثیرگذار بوده است. او تحصیلات هنری‌اش در مصر و اولین نمایشگاه آثار خود را در سال 1967 برگزار کرد.
• «خزئل ال قفاز»[29]، متولد 1944، هنرمند مجسمه‌ساز و از هم‌دوره‌های عیسی سقر است که اغلب آثارش برگرفته از محل زندگی و منطقۀ خلیج‌فارس بوده و انسان و اشیاء موضوع کارهای اوست. وی که تحصیلکردۀ قاهره مصر است، یکی از دانشجویان درخشان آکادمی CAIRO بوده و موفق به دریافت بورسیه از آن دانشگاه شده است. آثار برنزی بسیار زیبایی از وی موجود است.
• «صبیحه بیشارا»[30]، متولد 1959 است. شاید او به عنوان اولین نقاش زن کویتی شناخته شود. در یک مصاحبه ابراز می‌کند: «من خوشبختم که یک زن هستم و از زن بودنم فرصت‌هایی استثنایی نصیبم شده. گالری‌ها می‌خواهند برایم نمایشگاه ترتیب بدهند، دولت تلاش می‌کند مرا برای معرفی و نمایش آثارم به خارج از کویت بفرستد و من بسیار خوش‌شانس بودم که زن باشم و اینچنین مورد توجه در دوران خودم قرار بگیرم.» این نظرات کنایه‌آمیز بیشتر به این خاطر بوده که او به عنوان اولین زن نقاش شناخته شده در دوران خودش است. وی تحصیلات هنری‌اش را در مصر آغاز و در پاریس به پایان رسانده و بعدها پس از ازدواج با مردی مصری در مصر اقامت گزید و تولید هنری خود را ادامه و برای نمایش به کویت و جاهای دیگر رفت. زن، موضوع اصلی نقاشی‌های او و خانواده مرکز توجه‌اش بوده است. سادگی در فرم‌ها از مشخصه‌های کاری او محسوب می‌شوند.

 

[1] Max Walt

[2] Sultan Gallery

[3] Ghazi Sultan

[4] Najat Sultan

Boushehri  Art Gallery [5]

[6] Jawad Boushehri

[7] Al Fanar Art Gallery

[8] Doust Little Gallery

[9] FA Gallery

[10]  Beccare Gallery

[11] CAP Gallery

[12] Sheikh Saber Al Ahmad Cultural Centre Opera House

[13] Kuwait Museum of Modern Art

[14] Contemporary Art Platform (CAP)

[15] Jafar Islah

[16] Sami Mohammad

[17] Thuraya Al Baqsami

[18] Monira Al Qadiri

[19] Fatma Al Qadiri

[20] Ghada Al Kandery

[21] Mohammad Qambar

[22] Monte Carlo

[23] Abdul Rasoul Salman

[24] Amira Behbahani

[25] Shurooq Amin

[26] Fareed Abdal

[27] Reda Salem

[28] Issa Saqer

[29] Khazaal Al Qaffas

Sabiha Bishara [30]