بنیاد حیدرعلی‌اُف، پرواز هنر و فرهنگ آذربایجان؛ نگاه رو به آیندۀ یک ملت

 

مرکز حیدرعلی اف

«مهربان علیوا»^[1]، همسر رئیس‌جمهوری و بانوی اول کشور آذربایجان، ریاست بنیاد خیریۀ ویژه‌ای را بر عهده دارد که به افتخار نام رهبر و رئیس‌جمهوری سابق آذربایجان، «حیدرعلی‌اُف»^[2] نام گرفته است. این بنیاد یکی از فضاهای کم‌نظیری است که نه‌تنها به حیث ظاهر بی‌همتایش، بلکه به‌دلیل تولید محتواهای وسیع و چندجانبه در میان همسایگان ایران رُخ می‌نماید. در سال 2004 برای حفظ و حراست از میراث معنوی حیدرعلی‌اف، فکر تأسیس این مرکز با هدف ساخت بستری برای برگزاری برنامه‌های فرهنگی آذربایجان، در باکو پایتخت این کشور شکل گرفت.

---

 اهمیت پروژه به‌اندازه‌ای بود که در سال 2007 به برگزاری مسابقۀ جهانی طراحی معماری منجر شد؛ پس از رقابتی سخت، دستان توانای معمار عراقی-انگلیسی، خانم «زاها حدید»[3] گوی سبقت را ربود و ایدۀ ساختارشکن (دکانستراکتیویسم)^[4] او نقطۀ عطفی در معماری و فرهنگ کشور شد. در تیم اجرای او معمار بااستعداد ایرانی به نام خانم سارا شیخ‌اکبری^[5]، فارغ‌التحصیل دانشگاه شهید بهشتی و مدرسۀ AA لندن^[6]، مسئولیت طراحی داخلی را عهده‌دار شد؛ در سال ۲۰۱۰ این مرکز مدال «لژیون دونور»^[7] فرانسه را از «نیکلا سارکوزی» رئیس‌جمهوری وقت فرانسه، برای خدمت و وفاداری به فرانسه دریافت کرد. در سال ۲۰۱۳ نیز نامزد دریافت جوایز معتبر در دو جشنوارۀ جهانی و فستیوال‌های داخلی بوده است.

 

ویژگی‌های بنای حیدرعلی‌اُف

در زمان طراحی این مجموعه، کمتر از دو دهه از مُنفک شدن آذربایجان از اتحاد جماهیر شوروی می‌گذشت؛ بنابراین در اغلب بناهای منطقه، معماری‌ای تاریخی و خشک از دوران کمونیستی به یادگار مانده است؛ حدید با طرح جسورانۀ خود این تصویر را با نسیم ملایمی از ازدحام امواج سپید درنَوردید و در تفسیری نو از ترکیب احساسات لطیف فرهنگ آذری و روحیۀ روبه‌پیشرفت آن‌ها، این قرابت را زدود. مهم‌ترین بخش‌های این مرکز، سالن همایش بسیار باشکوه، موزه، گالری، کتابخانه و پارکی با مساحت ۹ هکتار است که در تمامی ایام سال با برنامه‌های فرهنگی و هنری مدرن، به روی مخاطبان گشوده است؛ همچنین ازنظر دسترسی، در مرکز شهر قرار گرفته و از بیشتر نقاط شهر دیده می‌شود. نورپردازی آن در طول روز، با انعکاس نور در تلاقی با شیشه‌های نیمه‌انعکاسی، جلوه‌ای بدیع برای بازدیدکنندگان خلق می‌کند؛ همچنین بر اساس حرکت خورشید، خطای دیدی ایجاد می‌شود که نقطۀ دید پرسپکتیو نمای ساختمان را پیوسته تغییر می‌دهد. در تاریکی شب تمهیدی اندیشیده شده که ضمن جدا شدن فضای ساختمان از محیط، بیننده، ساختمان را در تعلیقی میان بودن و نبودن دریابد. نورها نیز در زیر سایه‌های تعبیه‌شده در زیر پوسته جا باز کرده‌اند؛ در حالی که میزان نوردهی به‌اندازه‌ای نیست که تقسیم‌بندی داخل فضا را برملا کند. بنا، با رنگی سپید و موقر بدون هیچ سنگینی در فضای اطراف قرار گرفته و لابه‌لای مولکول‌های شهر پخش شده است و با انحناهای جذاب، چشم را به حرکتی سیال بر سطح خود فرامی‌خواند تا از روی بدنۀ نقره‌فامش بلغزد و بر بلندای شانه‌های ساختمان اوج گیرد؛ این تعبیر دقیقاً نگاه روبه‌آینده و رویکرد جاه‌طلبانۀ معاصر آذربایجان کنونی را به تصویر می‌کشد.

 

فعالیت‌های مرکز حیدرعلی‌اف

این مرکز اصلی‌ترین محل برگزاری همایش‌های فرهنگی باکوست و اهداف ویژه‌ای را پی می‌گیرد، ازجمله پرداختن به میراث هنر و فرهنگ گذشتۀ آذربایجان و هنر بین‌الملل در گذر تاریخ، اشاعۀ هنر روز آذربایجان به مخاطبان سایر نقاط جهان و معرفی هنرمندان بین‌المللی در زمینه‌های متفاوتی همچون هنرهای تجسمی، هنرهای تزیینی، ویدئوآرت و مدیاآرت؛ همچنین درگیر کردن کودکان با برنامه‌های هنری، فرهنگی و علمی نیز از دیگر اهداف این مجموعه برای پرورش هرچه بهتر نسل جدید است.

 

 

از مهم‌ترین دستاوردهای این مجموعه می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• سرمایه‌گذاری در احداث «موزۀ هنرهای مدرن باکو»[8]؛
• پشتیبانی پروژۀ «سازگاری با محیط‌زیست فرهنگی» شامل ساخت آسمان‌خراشی با طراحی «فرانک گری»[9]، ایجاد پیاده‌رویی بر فراز دریای خزر به‌عنوان زیستگاه بومی-فرهنگی و احداث ساحل شن‌های سپید؛
• حمایت مالی از «موزۀ لوور»[10]، «کاخ ورسای فرانسه»[11] و «کلیسای جامع استراسبورگ»[12]؛
• برگزاری مسابقات دو ماراتن باکو از سال 2016؛
• برگزاری جشنواره‌های متعدد موسیقی مانند جشنوارۀ بین‌المللی «گابالا»[13]، «اوزرحاجیبوو»[14] و...؛
• بازسازی مدارس تخریب شده در زلزلۀ پاکستان؛
• اجرای برنامه‌های موسیقی آذربایجان در سن‌پطرزبورگ؛
• برنامۀ کنونی مرکز حیدرعلی‌اف برگزاری نمایشگاهی با نام «زیبایی و یادبود» به مناسبت بزرگداشت نودمین سالگرد «عُمر اِلدارو»[15]، عضو آکادمی ملی علوم و رئیس آکادمی ملی هنرهای زیبا[16] است.

 

هنر معاصر آذربایجان

موج پیش‌رونده‌ای که مرکز حیدرعلی‌اف در آذربایجان ایجاد کرد و همچنین حمایت‌های مالی این مرکز، به‌خصوص از ساخت «موزۀ هنر مدرن باکو»، ورود موج پرخروش و پیشرویی از ایده‌های ساختارشکن را به آذربایجان رقم زد. همچنین با ایجاد فضای رقابتی بین مراکز فرهنگی، بر آن‌ها تأثیر گذاشت و به فعالیت آن‌ها جان نوینی بخشید. ازجملۀ این مراکز می‌توان به «گالری یِنی»^[17]، «گالری یای»^[18]، «گالری ناتاوان»^[19]، «گالری هنر »^[20]، «کیچیک قال آرت»^[21] و «قیز قالاسی»^[22] اشاره کرد. ازجمله هنرمندان بین‌المللی آذربایجان نیز می‌توان از این اشخاص نام برد:

 

علی حسن‌اُف^[23]

حسن‌اُف در سال 1976 در باکو متولد شد. او موسیقیدان و فیلم‌ساز  است و آثار خود را با ترکیب مدیاهای مختلفی مانند هنر اجرای موسیقی، فیلم و چیدمان می‌آفریند. او با آثار خود کمک شایانی به رشد هنر اجرا (پرفورمنس) در این کشور کرد.

 

فرید رسول‌اُف^[24]

رسول‌اُف با استفاده از مدیوم‌های هنری متفاوتی مانند نقاشی، عکاسی، مجسمه‌سازی و چیدمان، تلاش می‌کند فضاهایی تعاملی بین هنر مدرن و گذشتۀ سنتی آذربایجان ایجاد کند. به نظر می‌رسد او در آثارش فضایی را برای درک ورود نابهنگام مدرنیته به آذربایجان جست‌وجو می‌کند. او فارغ‌التحصیل رشتۀ پزشکی است، اما اثر هنری در دستان او مانند موم شکل می‌گیرد. او از نقوش (موتیف‌های) آذری با رویکردی انسانی و بدون اینکه معنایی سنتی برای آن در نظر بگیرد، در آثارش بهره می‌برَد. از مجموعه‌های معروف او می‌توان به «اتاق‌های مفروش» اشاره کرد.

 

فائق اَحمد^[25]

احمد متولد 1982 در باکو است و برای شکل‌دهی آثارش روند بافت فرش‌های آذربایجان را بررسی می‌کند تا با استفاده از الگوی بافت آن‌ها، نقاشی-فرش خلق کند؛ او در چیدمانی جدید، آثار دو بعدی را به فضایی سه‌بعدی و مجسمه‌سازانه بدل می‌کند. از مجموعه‌های معروف او در دوسالانه وِنیز مجموعۀ «کارپت اکوالایزر»^[26]است.

 

فخریا محموداُف^[27]

محموداُف متولد 1974 در باکو، از زنان موفق آذربایجان در رشتۀ عکاسی و چیدمان است. موضوعاتی که او غالباً به آن می‌پردازد دنیای زنانه و دغدغه‌های آن است. آثاری که در حال حاضر بر روی آن‌ها کار می‌کند دربرگیرندۀ ارزش لحظات زندگی با رویکردی مفهومی است که در نمایشگاه‌های معتبر و در قالب‌های چیدمان ارائه می‌شود.

 

 

---

پینوشت‌ها:

[1] Mehriban Aliyeva

[2] Heydar Alirza oghlu Aliyev

[3] Zaha Hadid

[4] Deconstruction

[5] Sara Sheikh Akbari

[6] Architectural Association School of Architecture

[7] Légion d'Honneur

[8] Baku Museum of Modern Art

[9] Frank Gehry

[10] Louvre Museum

[11] Palace of Versailles

[12] Strasbourg Cathedral

[13] Gabala International Music Festival

[14] Uzeyir Hajibeyov International Music Festival

[15] Omar Eldarov

[16] State Academy of Fine Arts of Armenia

[17] Baku Center of Art (Yeni Gallery)

[18] YAY Gallery

[19] Natavan Gallery & Club

[20] Art Gallery كمپاني گروه هنر در سال ١٩٩٥ تاسيس شد و فعاليت حرفه اي اش را به عنوان اولين گالري خصوصي پس از استقلال آذربايجان با گالري هنر آغاز كرد:

[21] Kicik QalArt

[22] Q-Gallery (Qiz Qalasi Art Gallery)

[23] Ali Hasanov

[24] Farid Rasulov

[25] Faigh ahmed

[26] Carpet Equalizer

[27] Fakhriyya Mammadova

 

 

---

 

 

منابع

•    ترکزاده ماهانی، پرستو و قائمی، حامد (1396). «تأثیر روانی خطوط منحنی و شکسته بر ذهن انسان در فضاهای فرهنگی و تفریحی». مجلۀ پژوهش در علوم، مهندسی و فناوری، شمارۀ 7 .
•    عسکرزاده، محمدحسن (1388). «زاحا حدید، روحی تازه به پارک هزاره می‌دمد»، مجلۀ منظر، شمارۀ 1.
•    بیات، علی (1382). «نشانه بصیرت، الهام علی‌اف». مجلۀ رویدادها و تحلیل‌ها، شمارۀ 171.
•    سوهانگیر، سارا و نصیر سلامی، محمدرضا (1393). «الگوهای خلق فضا در معماری با تکیه بر پارادایم های نظری پسامدرن». مجلۀ باغ نظر، شمارۀ 28.

•    Su,Zuhre & Caliscan, Mehmet.Acoustical Design of Inner Galleries in Heydar Aliyev Center (2010). Mezzo Studio LTD., Middle Eart Technical University.
•    Krystyna Januszkiewicz (2016). Constructing Non-Linear Shaping Envelops in Current Architecture, World Multidisciplinary Civil Engineering-Architecture-Urban Planning Symposium 2016, ScienceDirect Procedia Engineering 161 (2016 ) 497 – 502
•    http://www.heydaraliyevcenter.az
•    www.zaha-hadid.com
•    www.archdaily.com
•    http://artradarjournal.com
•    http://onlinelibrary.wiley.com