خوشا رهایی! به مناسبت سالروز تولد اینگمار برگمان

  عجیب می‎نماید سالروز تولد کسی خبری را بیاد آوری که تو را غمگین سازد و ضربه‎ای مهلک بر پیکره‎ی سینما زند. اینگمار برگمان (2007-1918) در ماه تولدش درگذشت. این خبر هرگز قابل باور نخواهد بود. هیچ گاه مرگ قامت بلند او را که به بلندای اساطیر است کوتاه نخواهد کرد.

کسی که در یکی از بهترین فیلمهای تاریخ سینما مرگ را به زیباترین شکل به سخره می گیرد چگونه مرگ او را هم می‎بلعد. مرگ او را نمی‎شناسد. کسی که در کارنامه حرفه‌ای‎اش همواره هستی، زندگی طغیان‎های درون آدمی را به تصویر می‎کشد تصویر مرگ را در دنیای خویش نمی‎پذیرد. آری اینگمار برگمان قله‎هایی را فتح کرد که هنوز از دید ما مبهم‎اند. او تاریخی مکتوب و ثبت شده بود که به زیباترین شیوه از این پرده نقره‎ای کمک گرفت یا خیر سینما از او، تا قامتش را راست نگه‌دارد.

برگمان تحصیل کرده دانشگاه  «استکهلم» بود. او اولین کارش را در سال ۱۹۳۸(۲۰ سالگی) به صحنه برد، در عین حال که تاثیر تئاتر در اکثر کارهایش به وضوح دیده می‌شود ولی هرگز از جنبه سینمایی آثارش نکاسته است. تسلط بر عکاسی، سبک‌های مختلف هنری و از همه مهم‎تر آگاهی از فلسفه‌هایی همچون اگزیستانسیالیسم که به وفور در آثارش دیده می‎شود نشان از کسی دارد که مدام در حال خلق کردن موجودات شگفت‎انگیزی بود که امروزه از هر کدام به عنوان اشرف مخلوقات نام‌ برده می‌شوند.

برگمان را با لقب شکسپیر جهان می‎شناسیم اکثر ساخته های او به جز دو فیلم فلوت سحرآمیز و چشمه باکره نوشته خودش هستند. برگمان سینما را یاری داد تا فقط به نشان دادن سایه ها اکتفا نکند بلکه وجود و هویت آنها را نیز به تصویر بکشد.

نگاه او به هستی انسانی و وضع نابسامان بشر همواره سرد بوده است. خودش می‎گوید «وقتی فیلمهایم را می بینم افسرده می‎شوم.» چه دلیلی برای این گفته می تواند وجود داشته باشد؟ درک هستی همراه با منزوی شدن است همراه با خود فرورفتن و فروریختن ولی برگمان در این فروریختن دست به زایش زد. او خالق فروریختن‎های آدمی است. انسانی که زندگی‎اش سراسر هراس و تردید است. استنلی کوبریک همواره از لذت بردنش از شطرنج سخن گفته است او می‎گفت «شطرنج ذهن را باز می‎کند و پیداکردن راه‎های مختلف انتخاب را به او یاد می دهد.» برگمان در مهر هفتم مرگ را به مبارزه شطرنج با یک شوالیه قرون وسطایی دعوت می‎کند. راه‎های انتخاب آدمی برای شکست مرگ را به او نشان می‎دهد و خودش بهترین راه را برای نامیرایی انتخاب کرد. مهر هفتم اثری ماندگار بر لوح کهن تاریخ‎، هرگز مرگ را نمی‎شناسد.

سبک او را وام‎دارِ اکسپرسیونیسم آلمان و سورئالیستهای فرانسه می‎دانند. در حالی که در حیطه کارگردانی سبک خود را دارد. در فیلم پرسونا بدون صحنه‌ای مبتذل، با بازی با کلمات درون و روان مخاطب را به بازی می‎گیرد. کلام در فیلم‌های او نقش مهمی دارند؛ همانطور که اگر یک نما را از دست بدهی فیلم را ناقص نگاه کرده و اگر کلامی بر جای بماند که نشنیده باشی، از رازی که برگمان به آسانی برایت فاش کرده بی‌خبر مانده‌ای.

شخصیت‎هایی که او می افریند همیشه در تردید بین شک و یقین هستند. همواره دغدغه مرگ در ژرفای بینش او حضور دارد. وودی آلن از این حیث بسیار از برگمان الهام گرفته است. شاید در میان شخصیت‎هایی که خلق کرده شخصیت مرگ ماندگارترین آن‎هاست. برگمان شاعر سروده‎های نخوانده‌ی مرگ است. هراسی که با انسان به دنیا می‌آید با او زندگی می‌کند و با او می‌میرد. انسان زاده این هراس است. اگرچه در آثارش مشخص نیست که از کسی الهام گرفته باشد، ولی نگاهش را بی‎گمان از کارگردانانی همچون کارل تئودور‌درایر و یا کارگردان سینمای صامت ویکتور شوستروم گرفته است. اگر می‌توان آثارش را از منظرهای مختلفی همچون زبان‌شناسی، نشانه شناسی، اسطوره‎ای بررسی کرد بیشتر به دلیل آن است که او دوربینش را در قلب انسان کاشته است؛ انسانی که مغزش به تقلید دستور ایمان می‌دهد ولی قلبش با شک همچنان در تعقیب و گریز است.

نورپردازی که به قدرت تمام و کمال در فیلم‌هایش نمود دارد باز هم از تاریکی فیلم نمی‎کاهد. چگونه می‎توان از خلاء‌ها، تردیدها و گمگشتگی انسان در روشنایی سخن گفت. حتی در فیلم‎هایش علاوه بر تاریکی تلاش می‎کند در نماهای خارجی قاب‌بندی‎هایش به گونه‌ای باشد که تحکم و سلطه آسمان را نشان دهد. دنیایی ناواقعی در آثارش می‎سازد. از طرفی دیگر می‎توان گفت اکثر آثارش حدیث نفس‎های او است. اگر از مرگ، از زندگی، از کودکی و یا از خدا سخن می‎گوید به این دلیل است که؛ او هم همراه ما در پی کشف حقیقتی است.

برگمان تلاش کرد سینمایش آینه‎ای برای نشان دادن فلسفه وجودی بشریت باشد. درونش را بشکافد و ناگفتنی‎هایش را بازگوید. در توت فرنگی‌های وحشی از المانهای سورئالیستی استفاده می‎کند. برای اینکه مخاطب از درک مکان و زمان عاجز شود، شخصیت اصلی به ناگاه به گذشته باز می‎گردد ولی تکنیک برگمان فلاش بک نیست بلکه رویا در کنار واقعیت جان می‎گیرد. حال و گذشته را از طریق شیوه‎های نورپردازی می‎توان از هم تشخیص داد. در این فیلم همچون دیگر آثار سورئالیست‎ها رویا پایانی ندارد چرا که مخاطب نمی‎داند چه وقت شروع شده است. آلن کیسبی‎یر در کتاب درک فیلم می نویسد: «نظر به این‎که رویاها آغاز و پایانی ندارند تماشاگران ممکن است گمان بکنند که آنها را باید در حد چیزهایی که می‎توانست اتفاق بیفتد تلقی کنند. این واکنش‎های متضاد با یکدیگر برابری می‎کنند تا تماشاگر خاطرجمع نباشد که چگونه باید واکنش نشان دهد».

این سرگشتگی و ابهام و نشان دادن گمگشتگی انسان در میان تردیدها، خواهش و تمناها و هراس‎هایش در جامعه‎ای که روز به روز به سمت پوچی می‎رود از مولفه‌های اصلی سینمای برگمان است. اگر بخواهیم از گمگشتگی هویت بشری سخن بگوییم شاید فیلم‌های میکل آنجلو آنتونیونی بیشتر نمود این مقوله را داشته باشند. ولی برگمان در اثری به نام پرسونا این ناشناخته مانده مبداء بشری را نشان می‌دهد و در فیلم چهره هم برای نشان دادن مفهوم مورد نظرش هویت قطعی شخصیت‌ها را از مخاطب پنهان می‎سازد.

نگاه برگمان به رابطه انسان با انسان و انسان با خدا، و اصرار او در تكرار اين مفاهيم تقريبا در همه آثاري كه حال در رديف شاهكارهاي او و گنجينه‌هاي سينمايي جهان قرار دارند، از برگمان شمايلي آفريده كه جايگاه او را نه فقط به مثابه فيلمسازي چيره دست، كه به عنوان يكي از هنرمندان و متفكران بلندمرتبه سده اخير تثبيت كرده است.