نقد فیلم کشتنِ گوزن مقدس ساخته یورگوس لانتیموس؛ مغاکِ معنا

آخرین ساخته یورگوس لانتیموس فیلمساز منتسب به جبهه‌ی سینمای غریب یونان (The Weird Cinema of Greece) اثری‌ست به شدت تکان دهنده، خشن و بی رحمانه که با اقتباس از نمایشنامه‌ی ایفی‌ژنی اوریپید ساخته شده است. فیلمی با ته مایه‌های ابزورد که در ادامه وارد مسیر خشونت و شقاوت می‌شود. اگر لابسیتر فیلم پیشین لانتیموس یک کمدی سیاه آخرالزمانی بود، این یکی جز در یک سکانس تاثیرگذار که در پایان داستان اتفاق می افتد، ربط چندانی به کمدی ندارد. که بلکه سراسر تراژدی‌ست و تلخی و نافرجامی.

در فیلم جدید لانتیموس کالین فارل نقش استیون مورفی جراح قلبی را بازی می‌کند که ریش جوگندمی‌‌اش او را برجسته ساخته است. استیون زنی زیبا به نام آنا (نیکول کیدمن) و فرزندانی باهوش به نام‌های کیم (رافی کاسیدی) پانزده ساله و بابی (سالی سوجیک) دوازده ساله دارد. او مردی‌ست با عادات عجیب و غریب [که البته در قالب سبک سینمایی منحصربفرد لانتیموس یعنی طنز بی‌روح و صحنه‌های مصنوعی و بدون توازن، امری عادی‌ست] فرضاً او در زمان نزدیکی با آنا دوست دارد که همسرش تظاهر به تحت تاثیر قرار گرفتن از داروی بیهوشی بکند. و از این قبیل. همچنین استیون، رفاقتی عجیب با پسری شانزده ساله، به نام مارتین دارد که، از قضا پدرش زیر تیغ جراحی او جان سپرده. ماهیت دوستی استیون با مارتین اولین رازی است که بیننده باید آن را حل کند. مشخص است که اتفاق نامعمولی درحال افتادن است، اما لانتیموس آن را آشکار نمی‌کند. شاید همگی در حین دیدن فیلم فکر کنند که دلیل این کار استیون مشکلات جنسی اوست، اما با حوادثی که در ادامه اتفاق می افتد، مشخص می شود که این فرضیه اشتباه است. وقتی مارتین با دعوت استیون وارد زندگی او می‌شود و دخترش کیم را دلبسته‌ی می کند، فیلم لانتیموس بالاخره وارد یک فاز تهاجمی می‌شود. تا اینجای کار فیلمی که ما دیده‌ایم شباهتی غیرقابل انکار به تجربه‌ای رادیکال از پی‌یر پائولو پازولینی دارد یعنی تئورما یا قضییه.

در فیلم پازولینی نیز میهمانی ناخوانده وارد زندگی اشرافی یک سرمایه‌دار در آستانه‌ی ورشکستگی می‌شود و با حضور و روابطی که با اعضای خانواده برقرار می کند، سرعتِ متلاشی شدن زندگی شخصی سرمایه دار را تسریع می نماید. فیلم لانتیموس اما یک تفاوت عمده با نمونه‌ی ایتالیایی‌اش دارد. در فیلم لانتیموس برخلاف فیلم پازولینی میهمان ناخوانده در پی انتقام است. او در سکانسی که در اواسط فیلم بین او و استیون رخ می‌دهد آشکارا می گوید که برای تاوان گرفتن آمده است. این در حالی‌ست که در فیلم پازولینی میهمان ناخوانده استعاره‌ای است از وضعیتی که فیلمساز ایدئولوژیک باور دارد به یکباره بر سر بورژوازی نازل می شود و دودمان آن را بر باد می دهد. یعنی همچون یک خشم کور که به یکباره شعله می کشد و بدون دلالت دست به مبارزه و تخریب می زند. مشخص است که این وضعیت ربط چندانی به فیلم لانتیموس ندارد. در فیلم او که با اقتباس از یک داستان اساطیری ساخته شده است، چنین دلالت‌های بیرونی‌ای، جایی برای عرض اندام ندارند زیرا که ما در نهایت با یک منطق ابزوردیته طرف هستیم که در همان بدو امر ما را با یک مغاک روبرو می سازد. مغاک معنا. فیلم لانتیموس البته از یک تاوان سخن می گوید و از عدالتی که باید اجرا شود، اما آن، همین مورد را به نحوی نشان می‌دهد که از بار تاریخی اش تهی شود و فراموش گردد.

اما در مورد ماده‌ی خام ابتدایی فیلم لانتیموس که اسطوره‌ی ایفی ژنی یونانی‌ست باید اشاره کرد که کار لانتیموس بر روی این افسانه بی اندازه درخشان است. به واقع او و همکار همیشگی فیلمنامه‌نویس‌اش با داخل کردن روایت خشن این اسطوره به دل روایت‌اشان از زندگی اشرافی یک زوج نخبه، بر بار دراماتیک آن افزوده اند. آرتمیس خدای قهار یونانی در فیلمنامه‌ی آن ها در قالبی پسری درآمده است که به نظر می رسد یک انسان ترحم برانگیز است. همچنین آن ها پایان خوشبینانه‌ی این تراژدی یونانی را به تراژیک ترین شکل ممکن روایت کرده اند تا مشخصا کسانی که گمان می کنند با اطلاع از اسطوره‌ی آرتمیس و بلایی که او به دلیل کشتنِ یک گوزن بر سر آگاممنون می آورد، آگاه هستند، با دیدن آن شوکه شوند. این شوک پایانی و تلاش لانتیموس در جهت استحاله یا به عبارت صحیح تر ارتقا دادن یک اسطوره شاید مهمترین دست‌آورد هنری فیلم او باشد. فیلمی که هر چند نمی تواند به اندازه‌ی تئورما یا حتی فیلم های پیشین لانتیموس دلالت سیاسی، اجتماعی داشته باشد، اما به دلیل استتیک هوشمندانه‌ی روایی‌اش اثری در خور ستایش و تحسین است. یکی از بهترین دستاوردهای سینمایی سال.