گزارش کرسی نظریه‎پردازی «نظام گفتمانی استحاله‎ای»

 

گروه علوم انسانی شورای انقلاب فرهنگی چند سالی است که در نمایشگاه کتاب کرسی‎های نظریه‎پردازی خود را دایر کرده است. کرسی‎هایی که به مباحث آزاداندیشی و نظریه‎پردازی اختصاص یافته بود. اما نقد خاصی به این نشست‎ها وارد می‎شد که خروجی علمی چندانی ندارد تا این‎که در یک اقدام درخور روز گذشته این کرسی در اختیار دکتر حمیدرضا شعیری پدر نشانه-معناشناسی ایران قرار گرفت تا از نظریه‎ای که حاصل پژوهش خود و دکتر محمد هاتفی عضو هيأت علمي پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي بود، دفاع کند. این جلسه تنها از این بابت که یک سوی آن دکتر شعیری بود حائز اهمیت نبود بلکه سه نفر منتقد این جلسه دکتر محمد ضیمران دانشیار دانشگاه ماساچوست آمریکا گروه فلسفه هنر، دکتر بهمن نامور مطلق استادیار دانشگاه شهید بهشتی گروه ادبیات فرانسه و دکتر بابک معین استادیار دانشگاه آزاد اسلامی گروه ادبیات فرانسه و سه داور این جلسه پروفسور کوروش صفوی زبان شناس، دکتر فرزان سجودی دانشیار دانشگاه هنر نشانه شناس و دکتر فرهاد ساسانی دانشیار دانشگاه الزهرا نشانه‎شناس بودند. جمع شدن چنین نفراتی در کنار یکدیگر نوید این را خواهد داد که گروه علوم انسانی شورای انقلاب فرهنگی این جلسات را بیشتر جدی بگیرد و در نوبت‎های بعدی از چنین متخصصینی وام بجوید.

دکتر حمیدرضا شعیری طی 30 دقیقه از نظریه خود دفاع کردند که ابتدا به پیشینه مطالعاتی گفتمان از منظر صاحب نظرانی چون گرمس (ساختگرایی و پساساختگرایی)، لوتمان و لاندوفسکی پرداختند و سپس با توجه به نظریات نشانه معناشناسی حال حاضر فرانسه نظریه خود را بر چند مورد مطالعاتی که عبارت بودند از مجموعه آثار طاهره صفارزاده، «این یک پیپ نیست» نقاشی رنه مرگریت و حافظ به روایت کیارستمی استوار کردند. اما تعریف گفتمان استحاله‎ای از منظر دکتر شعیری چنین بود: «گفتمان استحاله‎ای به گفتمانی گفته می‎شود که در حالی که خودش هست خودش نیست و هنگامی‎که دگرگون می‎شود، خودش می‎باشد.» پس از تعریف از این نظام گفتمانی به شخصه با این‎که با اغلب مباحث اشنا بودم منظور دکتر شعیری را از این تعریف متوجه نشدم زیرا به نظرم موردهای مطالعاتی که از خانم صفارزاده انتخاب شده بود برای این نظریه چندان قوی نبود اما زمانی که مثال به نقاشی مشهور رنه مرگریت رسید کاملا این نظام را دریافتم. این‎که چطور یک پیپ در حالی‎که خودش هست می‎تواند بازنمایی از یک پیپ باشد و در حالی که دگرگون شده است همان‎طور هویت اصلی خود یعنی پیپ بودن را حفظ کند.

 

از دکتر هاتفی سؤال کردم چرا ابتدا از چنین مورد محکم‎تری برای اثبات نظریه خود استفاده نکردید و ایشان در پاسخ چنین گفتند: «ما مجبور هستیم نظریه‎ای را که ارائه می‎کنیم از موردهای مطالعاتی بومی استفاده کنیم قطعا مورد مطالعاتی بومی ضعیف‎تر از مورد مطالعاتی برون مرزی و مثال قوی چون کار مرگریت است اما شاید جالب نباشد که یک راست از مورد خارجی استفاده کنیم.»

 

پس از سخنان دکتر شعیری منتقدان هر یک به جای نقد وارد گفت‎وگو و بیشتر پرسش و پاسخ از دکتر شعیری شدند. دکتر ضیمران ابتدا با نقد دریدایی با نظریه برخورد کردند و این نظریه را همان نظریه عقل کلام محور دانستند. دکتر نامور مطلق، دکتر شعیری را منبع و مرجع نشانه شناسی دانستند و گفتند: «ما باید همه از دکتر شعیری ممنون باشیم که ایشان بودند که بدون تعارف ما را با نشانه شناسی مکتب پاریس آشنا کردند و هر یک از ما که اگر تحقیقی بر این اساس انجام دادیم مدیون زحمات ایشان هستیم. خیلی از جوانان به این مباحث علافه‎مند شدند که این به لطف دکتر شعیری بوده است نقد کردن کسی که خودش مرجع این امر می‎باشد بسیار دشوار است.» دکتر نامور مطلق سپس اشاره داشتند مبحثی که دکتر شعیری از ان صحبت کرده‎اند فرای متن می‎باشد. دکتر شعیری در پاسخ این مسئله را تنها مرتبط با فرای متن ندانستند و مثال حافظ به روایت کیارستمی را دوباره یاداوری کردند که در چند سطح متن می‎توان این گفتمان را بررسی کرد. دکتر بابک معین بسیار از دکتر شعیری تشکر کردند و ایشان هم دکتر شعیری را مرجع این مباحث دانستند. دکتر معین این نوع گفتمان را بر مبنای شوِش استوار دانستند درست بر خلاف ان چیزی که دکتر شعیری مبنای ان را کنش از همان نقصان آغازین و مرحله ریسک پذیری معرفی کردند. دکتر شعیری در پاسخ گفتند: «شوش به تنهایی پاسخ‎گو نیست و کنش است که ما را وارد دگرگونی می‎کند و پس از ان شوش هم خود به خود می‎اید.»

 

در انتها با توجه به این‎که وقت بیشتری مانده بود منتقدین هر کدام جمله‎ای را در مورد اثر گفتند. دکتر ضیمران به کل نشانه‎شناسی را زیر سؤال بردند و اشاره داشتند نشانه‎شناسان گرفتار مدلول استعلایی هستند. دکتر نامور مطلق گفتند: «من جواب خیلی از سؤالاتم را در توضیحات دکتر شعیری دریافتم و حس می‎کنم مشکل ما با مبحث بیشتر ترمینولوژی آن است.» و در انتها دکتر معین چنین اشاره کردند: «من باز هم واقعا باید از دکتر شعیری تعریف کنم و بگویم از خط به خط این مبحث لذت بردم. وقتی به نظریات و کتب ژاک فونتنی مراجعه می‎کنم مبحث آن‎قدر برایم ثقیل است که باید ساعت‎ها روی آن تمرکز کنم ولی دکتر شعیری به راحتی از آن مباحث وام گرفته و نظریه خود را بنا کرده‎اند.»

 

دکتر شعیری اجازه خواستند پاسخ دکتر ضیمران را بدهند و ایشان به درستی یاداور شدند به جز تعداد نفرات اندکی اغلب افراد خارج از این حوزه با نشانه شناسی سوسوری و پساسوسوری آشنا هستند که به هیچ وجه بنده نه در ده سال گذشته به چنین نشانه شناسی پرداختم نه خواهم پرداخت و عمر این نشانه شناسی سی سال است که به سر آمده است.»

 

اما داوران پس از این صحبت‎ها هر یک وقتی داشتند تا به داوری نظریه بپردازند که دکتر صفوی مبحث را بسیار سنگین دانستند و –البته با شکسته نفسی- اشاره کردند نظریه‎ای که بسیار از سواد من بیشتر است را جایز نمی‎دانم در موردش داوری کنم. دکتر سجودی پس از دکتر صفوی مجموع آرا را یکبار مرور کردند و نقدهای قسمت اول صحبت‎های دکتر ضیمران را کمی وارد دانستند و گفتند: «به اعتقاد من توضيحات دكتر شعيري كامل و قانع‌كننده نبود. ضمن اين كه اگر دكتر ضيمران با صراحت مي‌گفتند چرا به نظرشان مي‌آيد اين نظريه، نظريه عقل ـ كلام محور است و اصلاً خوانش دريدايي از اين موضوع به چه معنا است؟ شايد پاسخي در خور هم دريافت مي‌كردند.» ایشان صحبت‎های قسمت دوم دکتر ضیمران را که خارج از جلسه و یک اتهام بود را به همان شیوه دکتر شعیری پاسخ دادند و در نهایت نوبت را به دکتر ساسانی واگذار کردند. دکتر ساسانی هم با تشکر از دکتر شعیری مشکلات با نظریه به مباحث کلی دانستند این‎که منظور دکتر از گفتمان و متن متوجه نشدند و این‎که گفتمان و متن از نظر ایشان کدام گفتمان و متن است.

 

در کل برگزاری چنین جلساتی قطعا جامعه علمی را پربارتر خواهد کرد. دکتر شعیری تنها اندیشمند کشورمان می‎باشد که مدرک اکادمیک نشانه شناسی دارند و به همین دلیل نقد نظریه‎های ایشان بسیار سخت می‎باشد. مشکلی که در این جلسه وجود داشت دقیقا همان مشکل ترمینولوژی بود که دوستان به دلیل آشنا نبودن با برخی از این کلید واژه‎ها ابهام‎هایی برایشان به وجود می‎آمد که بحث را شاید به بیراهه هم می‎کشاند. این جلسه پس از دو ساعت و نیم به پایان رسید و به زودی از شبکه 4 سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش خواهد شد.